Η ανάγκη για επιστροφή στα διδάγματα του Σολωμού

Μ. ΣΦΑΚΙΑΝΟΥ

Η ανάγκη για επιστροφή στα διδάγματα του Σολωμού

      Ο Σολωμός είναι ίσως από τους λίγους ποιητές που κατάφερε ν'αποτινάξει από πάνω του το προσωπικό, περιστασιακό βίωμα και αυτό να υποχωρήσει μπροστά στη γενική, εθνική ανθρώπινη μοίρα. Άλλωστε ανάμεσα στις δυνάμεις που αντιμάχονται τον άνθρωπο εκτός από την ύψιστη νομοθεσία του Λόγου είναι και η μοίρα. Έτσι το ατομικό πάθος ανάγεται στην ιδέα του συλλογικού πάθους, το οποίο εκλαμβάνεται ως φυσικός πειρασμός. Ο Σολωμός όχι μόνο φεύγει από το εγώ, αλλά κατάφερε να ανάγει την ποίησή του σε εθνικά, πανανθρώπινα, κοσμικά επίπεδα με νοήματα, που ακριβώς λόγω του γενικού, ανθρώπινου προσδιορισμού τους παραμένουν για πάντα επίκαιρα. Γι'αυτό, λοιπόν, μπορούμε να ισχυριστούμε πως τα διδάγματα μέσα από τα έργα του Σολωμού, εκτός του ό,τι έχουν παραμείνει ανεξίτηλα στον χρόνο, έχουν αντιστοιχία με το παρόν και απευθύνονται σε όλους.

   Είναι γεγονός πλέον πως ζούμε σε μία εποχή οικονομικά και πολιτικά αποστεωμένη, αλλά και κοινωνικά σφυρηλατημένη. Βέβαια, η κρίση που διανύουμε τον τελευταίο μισό αιώνα δεν εντοπίζεται μόνο στη χώρα μας, καθώς παρατηρούμε ότι η κοινωνία μας - δεν αναφέρομαι στην ελληνική, αλλά σε μία ευρύτερη κοινωνία στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης - παραπαίει και κλυδωνίζεται συθέμελα εξαιτίας της αναξιοκρατίας, του ατομικισμού, του ωφελιμισμού, της ανηθικότητας... Εφόσον κάνουμε λόγο για μία βαθύτερη κρίση, πέραν της οικονομικής, για μια ηθική κρίση, όπου ο σύγχρονος άνθρωπος έχει αποκοπεί από τις αξίες και τα ιδεώδη του παρελθόντος, τα έργα του Σολωμού έχουν μεγίστη σημασία, καθώς ανταποκρίνονται στο εξαθλιωμένο σήμερα. Ο μέγας αυτός Έλληνας ποιητής, ως άλλος προφήτης, ανακάλυψε μέσα από την ποίηση τον Υψηλό σκοπό, τον προορισμό του, που ήταν η ψυχική του εξάγνιση, την οποία θα λάμβανε μέσα από την ηθική στήριξη που παρείχε στους Έλληνες.

   Η μετάβαση του Σολωμού απ'την εθνική-πατριωτική ιδεολογία της νιότης του στη φιλοσοφική αντίληψη, η οποία γίνεται έκδηλη στα έργα της ωριμότητας (Κρητικός, Ελεύθεροι Πολιορκημένη, Πορφύρας) είναι αναντίρρητη και μας οδηγεί σε μια φιλοσοφική προσέγγιση των έργων του. Μελετώντας τους στίχους των ποιημάτων του, γίνεται αντιληπτό ότι ο ποιητής εξάρει ηθικές αξίες όπως η Ηθική Ελευθερία, η αυτοσυνειδησία, το "γνώθι σ'αυτόν" και τη σημασία της ψυχικής κάθαρσης. Ενδεικτικά, οι επιβλητικοί στίχοι "όποιος πεθαίνει σήμερα χίλιες φορές πεθάνει" (Ελεύθεροι Πολιορκημένοι), "Άστραψε φως κ'εγνώρισεν ο νιός τον εαυτό του" (Πορφύρας), "Εκοίταα κι ήτανε μακριά τ'ακρογιάλι" (Κρητικός), εκπέμπουν ένα μεγαλείο το οποίο δεν είναι πομπώδες, ούτε εθνικιστικό και βαρύγδουπο, αλλά εκφράζουν το μεγαλείο της ανθρώπινης ψυχής, η οποία αντέχει και υπομένει τους πειρασμούς. Στους παραπάνω στίχους, όπως και σε πολλούς άλλους, περιγράφει τον Αγώνα του Καλού και του Κακού, προβάλει την ηθική και πνευματική νίκη του Καλού, ενώ η δοκιμασία που θα πρέπει να περάσει ο άνθρωπος και στη συνέχεια η ολοκλήρωσή της καθόριζει την έκβαση του διαρκή Αγώνα για Ζωή.

   Συγκεκριμένα, ο Κρητικός πάλεψε με τα πελώρια κύματα για να φτάσει στην αντίπερα όχθη, χάνοντας όμως στην μέση της δοκιμασίας, κάτι πολύ αγαπημένο, την αρραβωνιαστικιά του, οι Μεσολογγίτες έκαναν πράξη την ηρωϊκή τους έξοδο, πάλεψαν με τους πειρασμούς τους, ενώ και ο Άγγλος στρατιώτης στον Πορφύρα αν και πλανεύτηκε από την ομορφιά της φύσης, παραβλέποντας έτσι τον κίνδυνο που ελόχευε, γνώρισε τον εαυτό του. Όλοι αυτοί οι ήρωες του Σολωμού - που πρόκειται για άτομα παρμένα από την πραγματικότητα - βγήκαν κερδισμένοι από έναν σωματικά άνισο αγώνα και κατάφεραν να βρουν το ήθος, την κάθαρση, το αιώνιο και υψηλό... Μπορεί ο σύγχρονος άνθρωπος να ξεπεράσει τον ηθικό ξεπεσμό και όσα συνεπάγεται η κατολίσθηση αξιών, και να επανανθρωποποιηθεί;

   Ο άνθρωπος του σήμερα παραπλανάται από τα "κακά δαιμόνια" της εποχής του, όπως ο πλούτος, η δόξα, η εξουσία και όχι μόνο δεν καταπολεμά τον "εχθρό", αλλά συμφιλιώνεται μαζί του και γεύεται τα προνόμια, η σιωπή ή η συνενοχή του αποτελεί εν τέλει την επιθανάτια θηλιά ολόκληρης της κοινωνίας. Θα πρέπει να τονίσω ότι δεν μιλούμε μόνο για την χώρα μας, η οικονομική και πολιτική κρίση, η οποία μαστίζει ολόκληρη την Ευρώπη είναι αναπόφευκτο αποτέλεσμα, καθώς πρόκειται για συρραφή κοινωνιών κατακερματισμένων, σάπιων, διεφθαρμένων, οι οποίες δεν έχουν όραμα και προσδοκίες παραμόνο στοχεύουν στο συμφέρον και το κέρδος. Για να μιλήσουμε πιο συγκεκριμένα, όπως έχει συμβεί με άλλες κοινωνίες, έτσι και η ελληνική έχει εκτροχιαστεί πλήρως από τις υπέρτατες αξίες που μεταλαμπάδευσαν κάποτε μεγάλοι Έλληνες, ανάμεσά τους και ο Σολωμός. Είναι χαρακτηριστικό ότι μετά την Κατοχή, τον μεγάλο πόλεμο που ισοπέδωσε την Ευρώπη και έσπειρε πείνα και θάνατο, στην Ελλάδα είχαμε τη δυστυχία να συνεχίσουμε με την εμφύλιο αδελφοκτόνο σύγκρουση. Ακολούθησαν καθεστώτα βίας, διωγμών και μαζικής μετανάστευσης που αφαίρεσαν κρίσιμο δυναμικό από τη χώρα. Ένα εκπαιδευμένο κομμάτι της χάθηκε ή περιθωριοποιήθηκε και επικυρίαρχοι έγιναν σε μεγάλο βαθμό οι μαυραγορίτες, οι δωσίλογοι, οι "Κέρβεροι" της καρέκλας της εξουσίας... Η εξουσία έγινε αυτοσκοπός, η δίψα για πλούτο έγινε ακόρεστη και η κατάρρευση του οικονομικό-πολιτικού συστήματος είναι πλέον γεγονός. Η ηθική παράλλυση είναι δεδομένη, ενώ το πνεύμα δίνει καθημερινή μάχη για να μείνει ζωντανό. Ο άνθρωπος υποκύπτει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, όσο και αν αντισταθεί στις προκλήσεις.

   Στον Σολωμό, η φύση ήταν αυτή που απορροφούσε τη δύναμη του ανθρώπου και τον καθιστούσε "ανίκανο" μπροστά στον εχθρό. Ο Κρητικός πάλεψε με τα κακά στοιχεία της φύσης, έχοντας προσκομίσει τη σωτηρία του, θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι δεν πρόκειται για την σωματική του ακεραιότητα, αλλά για την ψυχική, καθώς μέσα από την θαλασσοταραχή, τους κεραυνούς, το χάος βρήκε τη λύτρωση. Οι Μεσολογγίτες αντιστάθηκαν στην ασιτία, τον πειρασμό για απολαύσεις, την εγκατάλειψη του αγώνα, αποκύρηξαν την απογοήτευση, την εξαθλίωση, απαρνήθηκαν τις αναμνήσεις μιας παλιάς ευτυχισμένης ζωής και έδωσαν τον λαμπρότερο Αγώνα, τον Αγώνα για Ελευθερία. Ο στρατιώτης στον Πορφύρα βρήκε τον εαυτό του, ενώ ταυτόχρονα συνειδητοποίησε το θρίαμβο της πνευματικής του φύσης απέναντι στην υλική, στη μυστηριακή διάσταση της φύσης. Οι απαράμιλλες-δελεαστικές ομορφιές της φύσης που πολιορκούσαν τις ανθρώπινες ψυχές του τότε νικήθηκαν, οι "εσωτερικοί" δαίμονες καταπολεμήθηκαν, ο άνθρωπος ήρθε αντιμέτωπος με τον ίδιο του τον εαυτό, όχι τον Τούρκο ή άλλον κατακτητή! Αφού πρώτα γνώρισαν τον εαυτό τους, αφού πρώτα κατέκτησαν την ηθική τους ελευθερία, στη συνέχεια πολέμησαν τον εξωτερικό τούς εχθρό.

   Ο Σολωμός γίνεται πιο επίκαιρος από ποτέ, σε μία εποχή ηθικά πολιορκημένη, τοποθετημένη κάτω από έναν ιδεολογικό ζυγό, μας θυμίζει ποιός είναι ο εχθρός, δεν είναι ο ξένος κατακτητής, αλλά εμείς οι ίδιοι. Ο εθνικός μας ποιητής μας καλεί να αποτινάξουμε από πάνω μας κάθε απομεινάρι δειλίας, ανηθικότητας, κερδοθηρίας και να επιτευχθεί η κατάκτηση της ηθικής ελευθερίας, η εγκατάλειψη της ατομικότητας, η αυτογνωσία, η πλήρης αυτοσυνείδηση, η απόλυτη ανεξαρτησία.

   Παραθέτω το πρώτο απόσπασμα του Πορφύρα: “Η κόλαση απλώθηκε γύρω σου απ'όλες τις μεριές, όμως οι δυνάμεις της δεν έχουν μπόρεση παρά μακριά από την Παράδεισο, κι εσύ, ω Άνθρωπε, έχεις κλεισμένο ένα μέρος (της Παράδεισος αυτής) μέσα στο στήθος σου. Το ακούς που λαχταρίζει μέσα σου, ω Καλέ."

   Όλοι μας έχουμε μέσα μας ένα κομμάτι από την Παράδεισο, αρκεί πρώτα να το αφουγκραστούμε και μετά να το ενεργοποιήσουμε. Έτσι η ποίηση του Σολωμού βρίσκεται πολύ κοντά στον σημερινό άνθρωπο και στην ποιητική του ευαισθησία, πολύ πιο κοντά απ'ότι βρισκόταν στον άνθρωπο της δικής του εποχής, ακόμη και μετά τον θάνατό του μας ανεβάζει πιο ψηλά, στο Ιδανικό...